Zioła - poradnik początkującego zielarza wraz z recepturami

Zioła oraz ich przeróżne zastosowania mają tyle lat, co ludzkość. Od pradawnych czasów były one wykorzystywane, jako pożywienie i lekarstwa. Już w starożytnym Egipcie oraz Chinach i Indiach sporządzano leki na bazie ziół. W Polsce początki uprawy ziół znajdowały się na terenie Biskupina i datuje się je na około 350 r.p.n.e. Przez lata służyły ludzkości nie tylko, jako specyfiki lecznicze, ale również kosmetyki. Jednak wraz z rozwinięciem się nowoczesnych metod leczenia ziołolecznictwo odeszło w cień. Niesłusznie, ponieważ zioła to dobro natury, dzięki któremu możemy uchronić się przed wieloma schorzeniami i osiągnąć równowagę psychofizyczną.

Na świecie istnieje około 40 tysięcy roślin uznanych za lecznicze. W Polsce za zioła lecznicze uznaje się około 230 gatunków. Różnorodność substancji czynnych w ziołach sprawia, że mogą one pomóc przy prawie każdej chorobie. Podstawowe substancje zawarte w ziołach to: węglowodany, tłuszcze, białka, enzymy, chlorofile, ale również substancje wtórne, takie jak: flawonoidy, olejki eteryczne, pektyny oraz witaminy. Na szczególną uwagę zasługują olejki eteryczne, które występują w każdej części rośliny. Mają bardzo szeroki wachlarz zastosowań, np. w chorobach skórnych, oddechowych, nerwowych, czy bakteryjnych.

Poradnik zbieracza
Aby odpowiednio przygotować się do zbioru ziół musimy zapoznać się z podstawowymi informacjami o tych roślinach. Jedną z nich jest budowa. Każda z roślin jest inna i posiada cechy charakterystyczne. Główne elementy, które posiada większość roślin to: koszyczek, owoc, liść, ziele, kwiat, kłącze, orzech, korzeń oraz kwiatostan. To oznacza, że z każdej rośliny możemy uzyskać wiele rodzajów surowców do dalszego użytku. Przykładowo z prawoślazu lekarskiego zbiera się zarówno korzeń, jak i liść. Każde z nich powinno się zbierać w odpowiedniej fazie rozwoju roślin, tak aby później miało jak najlepsze właściwości.

W Polsce w wielu miejscach możemy zbierać zioła rosnące dziko. Jednak przed wyprawą po dary natury należy upewnić się, po które rośliny nie należy sięgać ze względu na ich pełną lub częściową ochronę. Miejscami, gdzie możemy znaleźć przeróżne zioła są:
- parki i ogrody – rosną tam, np. bez czarny, głóg, jarzębina, rokitnik,
- lasy – znajdziesz tam, m.in. jałowca, dziurawca, jeżynę, borówkę brusznicę, porost islandzki,
- łąki, tereny nadrzeczne - są bogate w takie zioła, jak: żywokost lekarski, wiązówka, tatarak, świetlik,
- ugory, nasypy skarpy - to miejsce występowania: mniszka lekarskiego, łopianu, babki lancetowatej, krwawnika, pokrzywy.

Istotnym elementem przy zbiorach ziół jest również pora roku. Zgodnie z nimi wyróżnia się cztery okresy zbiór ziół: wiosenny (po zimie, do połowy maja), letni (o połowy maja do połowy września), jesienny (od września, aż do zamarznięcia ziemi), zimowy.
Aby uzyskać jak najlepsze właściwości każdej z roślin powinno zbierać się jej konkretne elementy w ściśle określonym czasie. Wiosną najlepiej zaopatrzyć się w: pączki sosny, kwiat podbiału, korzeń oraz liście pokrzywy oraz ziele macierzanki. Lato to czas zbiorów: kłącza tataraku, kwiatów lipy, liści babki zwyczajnej, ziela skrzypu polnego oraz owocu jeżyny. Jesień to okres, w którym warto sięgać po: kłącze tataraku, kwiaty oraz ziele wrzosu, owoc głogu. Zima to czas zbioru owocu jałowca oraz ziela jemioły.

Suszenie i przechowywanie
Gdy już zgromadzimy nasze zbiory ziół musimy zadbać o ich suszenie i przechowywanie. Wymaga to odpowiednich warunków. Zioła najlepiej zbierać w dni słoneczne, tak aby nie było na nich rosy ani nadmiaru wody, ponieważ te czynniki przedłużają okres suszenia.

Korzenie i kłącza należy otrząsnąć z piasku, odciąć od łodyg, umyć w bieżącej wodzie, a następnie osuszyć w przewiewnym miejscu. Grubsze oraz większe korzenie można pokroić na kilka części, aby łatwiej wyschły. Te części roślin można suszyć przy piecach, czy na rusztach (temperatura 30/40 stopni C). Dobrze wysuszone korzenie powinny być twarde i bardzo łatwo się łamać.

Ziele odcięte od łodygi należy lekko strzepnąć, aby oczyścić je z zanieczyszczeń, a następnie ułożyć cienką warstwę. Nie należy go przewracać, ponieważ mogłoby to spowodować połamanie i pokruszenie. Całość najlepiej umieścić w przewiewnym pomieszczeniu. Dobrze wysuszone ziele powinno zachować naturalną barwę.

Liście podobnie jak poprzednie części ziół należy przebrać i oczyścić z piasku. Najlepsze warunki do suszenia to suche, ciepłe i zacienione pomieszczenia, np. strych. Dobrze wysuszone liście mogą się łamać, jednak nie powinny się kruszyć po dotknięciu.

Kwiaty to najdelikatniejsze elementy roślin. Suszy się je podobnie jak liście, rozłożone cienką warstwą na podłożu papierowym lub z tkaniny. Dobrze wysuszone nie powinny stracić naturalnej barwy i zapachu.

Zaś oczyszczone i przebrane owoce najlepiej suszyć w piekarniku, w temperaturze między 30 a 60 stopni C. Niektóre z nich, takie jak: kminek, kolendra, koper włoski można suszyć wraz z całą rośliną na słońcu i wietrze.

Domowa uprawa ziół
Na jakość ziół oraz ich wzrost ma wpływ wiele czynników. Jeżeli rosną one w środowisku naturalnym to najprawdopodobniej wybrały odpowiednie dla swojego rozwoju miejsce. Jednak jeśli zdecydujemy się na ich uprawę w przydomowym ogródku musimy pamiętać o kilku zasadach:
- zadbaj o dobrą glebę – większość ziół preferuje ziemie ciepłe, próchnicze, o odczynie obojętnym lub lekko zasadowym,
- zastosuj odpowiednią technikę wysiewu – każda roślina ma inne preferencje, niektóre rośliny wymagają przykrycia nasion warstwą ziemi, inne (np. rumianek) kiełkują na świetle, więc wysiewa się je bez przykrycia,
- wybierz wysokiej jakości sadzonki – w przypadku ziół rozmnażających się wegetatywnie, tj. poprzez sadzonki należy wybrać je wysokiej jakości i dostosowane do upraw domowych,
- pielęgnuj je z dużą dbałością – nieodzownym elementem każdej uprawy jest nawożenie, najlepiej nawozami organicznymi, np. obornikiem lub nawozami zielonymi,
- zapewnij im odpowiednie warunki wzrostu – gdy będziesz wybierać miejsce sadzenia upewnij się, że jest ono odpowiednie dla danej rośliny (nasłonecznienie, wilgotność powietrza, wiatr).

Zioła pod lupą
Podczas letniej wycieczki na łące możesz natknąć się na wiele ziół, z których przygotujesz dobroczynne napary, nalewki, czy suszone mieszanki. Te najbardziej popularne, które łatwo rozpoznasz to:

Babka lancetowata (Plantago lanceolata)

To roślina, która sięga 40 cm wysokości. Posiada długie, wąskie, ciemnozielone liście zwane również „psimi języczkami”. Nie posiada łodygi. Jej kwiaty przybierają formę kulistego, jajowatego kłosa. Surowcem zielarskim są liście babki lancetowatej. Należy suszyć je od razu po zbiorze w ciemnym, ciepłym i przewiewnym miejscu. Babka lancetowata to roślina bogata w flawonoidy, garbniki, pektyny, witaminy i sole mineralne. Przynosi ukojenie w skaleczeniach i opaleniach. Stosuje się ją również przy zapaleniach błony śluzowej jamy ustnej, gardła oraz przewodu pokarmowego. Wykazuje też właściwości poprawiające krzepliwość krwi, działają ściągająco i uszczelniają naczynia krwionośne. Z zebranych liści babki lancetowatej można przygotować odwar.

Odwar z babki lancetowatej

1 łyżkę rozdrobnionych liści zalać 1 szklanką wrzącej wody i gotować powoli przez 5 minut (pod przykryciem). Po ostudzeniu odwar należy odcedzić i pić 2 razy dziennie.

To środek osłaniający błony śluzowe jamy ustnej, gardła i przewodu pokarmowego. Działa również łagodząco i odkrztuśnie, a ponadto rozrzedza wydzielinę. Zaś na wszelkie rany i oparzenia stosuje się ją w całości lub roztartą, nakładając na gazę i mocując bandażem.

Bylica piołun (Artemisia absinthium)

To roślina wydzielająca silny zapach i ostry smak. Osiąga wysokość do 1 metra. Ma charakterystyczne srebrzysto owłosione liście. Łodygi są mocno rozgałęzione. Posiada jasnożółte rurkowate kwiaty, które tworzą koszyczki. Z piołunu pozyskujemy 2 surowce: liście oraz ziele (nadziemna część rośliny w początkowej fazie kwitnienia). Elementy te są trudne do wysuszenia, dlatego trzeba pamiętać o zapewnieniu odpowiednich warunków, tj. zaciemnione pomieszczenie z dużym przepływem powietrza. Piołun jest skarbnicą olejków eterycznych, kwasów organicznych i soli mineralnych. Szczególnie polecane przy problemach z układem pokarmowym. Pobudza wydzielanie soków trawiennych, zwiększa przyswajalność pokarmów, działaj odkażająco i przeciwrobaczo (np. na owsiki). Jednak należy pamiętać, że zawiera również tujon – substancję działającą toksycznie na ośrodkowy układ nerwowy, dlatego trzeba stosować go z umiarem. Z tej rośliny można przyrządzić nalewkę lub napar. Sporządzenie naparu jest bardzo proste.

Napar z piołunu

1 łyżeczkę ziela zalej 1 szklanką wrzącej wody i odstaw pod przykryciem na 15 minut. Pij od pół do 1 łyżki naparu przed jedzeniem, przez kilka dni w celu usprawnienia pracy przewodu pokarmowego.

Dziurawiec zwyczajny (Hypericum perforatum)

Ma charakterystyczne sztywne łodygi oraz małe lancetowate liście. Posiadają one małe punkty, które przypominają dziurki, stąd wzięła się nazwa tej rośliny. Stanowią one małe zbiorniki olejków eterycznych. Kwiaty mają złocistożółty kolor, u szczycie łodyg mocno się zagęszczają. Wykorzystywaną częścią rośliny jest ziele. Dziurawiec zawiera substancję hiperozyd, która ma działania moczopędne. Występują w niej również związki, takie jak rutozyd i kwarcyna wzmacniające naczynia włosowate. Roślina jest również skarbnicą olejków eterycznych o właściwościach rozkurczowych i przeciwbakteryjnych. Z dziurawca można przygotować nalewkę ale również prosty napar. 

Napar z dziurawca 

2 łyżki rozdrobnionego ziela zalej 2 szklankami wrzącej wody i pozostaw pod przykryciem na 20 minut. Pij po pół szklanki 3 razy dziennie, przed posiłkiem - jeśli chcesz poprawić trawienie, po posiłku - jeśli chcesz aby miał działanie antybakteryjne, czy antydepresyjne.

Naparów z udziałem dziurawca należy unikać latem. Zawarta w dziurawcu hiperycyna barwi napary z dziurawca na czerwono, zwiększa wrażliwość na działanie promieni słonecznych i naraża na poparzenia słoneczne i przebarwiena skóry.

Krwawnik pospolity (Achillea millefolium)

Krwawnik to roślina o mocnych pędach i listkach, które przypominają paproć. Charakteryzuje się białymi koszyczkowatymi kwiatami. W przypadku tej rośliny surowiec stanowi również jej ziele, ale również kwiat i liść. Kwiat krwawnika zawiera sporo olejków eterycznych, a liście i garbników i flawonoidów. Już w czasach starożytnych stosowano go do zatrzymywania krawienia, stąd też wzięła się jego polska nazwa. Nasiadówki z krwawnika przynoszą ulgę przy problemach z hemoroidami. Wykazuje silne działania napotne, a także żółciopędne, przeciwzapalne i odkażające. Dzięki jego wszechstronnym zastosowaniom podaje się go w różnych formach: napar z ziela lub kwiatów

Napar z ziela lub kwiatów krwawnika

- 1 łyżkę ziela/kwiatów zalej 1 szklanką wrzącej wody i odstaw na 15 minut.

Co ciekawe można również wycisnąć sok ze świeżego ziela krwawnika,

Sok ze świeżego ziela krwawnika

500 g rozdrobnij go i zmiksuj, a następnie przepuść przez sokowirówkę.

Pij dwa razy dziennie po pół szklanki, a poczujesz, że dolegliwości związane z układem pokarmowym ustąpią.

Nasiadówka z ziela krwawnika

1 -2 garści krwawnika umieść w garnku i zalej 2 szklankami wody. Doprowadź do wrzenia, gotuj na wolnym ogniu przez około 20 minut. Odcedź. Do miednicy wlej ciepłą wodę, dodaj przygotowany napar. Usiądź w ciepłej (nie gotącej) wodzie i pozostań w niej przez 15-20 minut. Nasiadówka przynosie ulgę w problemach z hemoroidami.

Rumianek pospolity (Matricaria chamomillia)

To jedna z najbardziej popularnych roślin. Osiąga do 60 cm wysokości, posiada zielone, głęboko wcinane liście. Kwiaty mają biały kolor i języczkowaty kształt. Surowcem tej rośliny są koszyczki kwiatowe. Zawierają one sporo olejków eterycznych, a także flawonoidów, witaminę C oraz sole mineralne. Zewnętrznie można używać go jako środek łagodzący rany i oparzenia. Co ciekawe pomaga również przy zapaleniu spojówek. Działa żółciopędnie, uspokajająco i przeczyszczająco.

Napar z kwiatów rumianku

2 łyżki kwiatów zalać 2 szklankami wrzącej wody i odstawić pod przykryciem na 10 minut. Następnie odcedzić i pić po pół szklanki 3-4 razy dziennie. Naparem można również płukać jamę ustną i gardło. Może również stanowić środek do przygotowania okładów na skórę.

Warto wiedzieć!
Wykorzystanie ziół może być wielorakie. Jest to surowiec, który można wykorzystać do przygotowania naparów, ale również nalewek alkoholowych. Suszone zioła odpowiednio połączone mogą stanowić mieszanki na uciążliwe dolegliwości. Jednak należy pamiętać, że w przypadku stosowania ziół bardzo ważny jest umiar. W przypadku większości ich odmian najlepiej skonsultować się z lekarzem, aby nie wywołały one niepożądanych efektów. Po zbiorze ziół warto upewnić się, czy jesteśmy pewni tego, co zebraliśmy. Jeżeli mamy jakiekolwiek wątpliwości najlepiej zrezygnować z ich stosowania. Wtedy można sięgnąć po gotowe mieszanki ziół dostępne w sklepach ekologicznych lub zielarskich.

Bibliografia:
Prawie wszystko o ziołach i ziołolecznictwie, M.E. Sanderski, Podkowa Leśna 2017
Wielka encyklopedia ziół, D. Brown, Muza 1998