Żywność ekologiczna – z czym to się je?

Żywność ekologiczna – z czym to się je?

Spożywanie żywności, czyli odżywianie się, należy do podstawowych potrzeb człowieka. Już Epikur w starożytności głosił, że „najpierw należy żyć, a potem filozofować”. U podstaw piramidy potrzeb według psychologa Abrahama Maslowa stoją potrzeby fizjologiczne, a wśród nich – odżywianie się. Na skutek rozwoju gospodarczego i cywilizacyjnego w bardziej zamożnych społeczeństwach jedzenie przestało jednak pełnić wyłącznie funkcję zaspokajania głodu i ma za zadanie spełnianie dodatkowych potrzeb, takich jak: bezpieczeństwo, jakość życia, ekologia czy wygoda. Przy zakupie produktów spożywczych wiele osób kieruje się kwestiami etycznymi, wśród których można znaleźć poszanowanie środowiska naturalnego i praw człowieka, a także aspekt zrównoważonego rozwoju (czyli rozwoju, który łączy w sobie zaspokojenie potrzeb obecnego pokolenia z możliwością zaspokojenia potrzeb przyszłych pokoleń).

W ostatnich dziesięcioleciach coraz więcej osób zauważa problemy związane ze zmianami klimatu. Także stan sanitarny szeroko dostępnej na rynku żywności jest coraz częściej kwestionowany – w żywności tej znajduje się wiele zanieczyszczeń, takich jak pestycydy oraz liczne dodatki, niekoniecznie mające służyć zdrowiu. Ludzie coraz częściej zastanawiają się nad jakością spożywanych produktów, szukają zamienników dla żywności, co do której nie mają pewności, czy jest bezpieczna. Jednym z możliwych rozwiązań tego problemu jest zakup certyfikowanych ekologicznych produktów spożywczych. Co jednak czyni żywność ekologiczną wyjątkową i czemu niekoniecznie słusznie jest ona utożsamiana z pojęciem zdrowej żywności?

KILKA DEFINICJI :

Żywność ekologiczna (określana także jako żywność bio, eko, organiczna) jest wysokiej jakości żywnością produkowaną metodami rolnictwa ekologicznego, tj. stosując najkorzystniejsze dla środowiska praktyki pozwalające na utrzymanie wysokiego stopnia biologicznej różnorodności. Co ważne, w produkcji ekologicznej kontrola prowadzona jest dla całego procesu produkcyjnego, a nie wyłącznie produktu końcowego. Wiele osób uważa, że historia rolnictwa ekologicznego sięga prehistorii – czasów, kiedy człowiek osiedlił się i zaczął prowadzić gospodarstwo. Rzeczywiście, nie używano wtedy sztucznych środków chemicznych w celu wspierania upraw, jednak wynikało to z faktu, że tego typu substancje jeszcze nie istniały. Za prawdziwe rolnictwo ekologiczne powinno zaś być uznawane to, które jest praktykowane intencjonalnie. Uważa się, że na polskie ziemie trafiło ono za sprawą małżeństwa von Keyserlingk, które w 1924 roku zaprosiło do swojego majątku w okolicach Wrocławia doktora Steinera, twórcę alternatywnej metody gospodarowania, nazywanej metodą biodynamiczną. Pojęcie rolnictwa ekologicznego zaczęło jednak wchodzić do powszechnego użytku dopiero w latach osiemdziesiątych XX wieku.

Żywność konwencjonalna jest przeciwieństwem żywności ekologicznej. Jest to szeroko dostępna na rynku żywności, w przypadku której proces wytwórczy nie podlega tak ścisłej kontroli, jak w przypadku żywności ekologicznej. Celem rolnictwa konwencjonalnego (intensywnego) jest uzyskiwanie bardzo wysokich plonów przy stosunkowo niskim nakładzie pracy roboczej. Rolnictwo takie dążąc do maksymalizacji wydajności produkcji dopuszcza użycie substancji takich jak: pozostałości pestycydów, węglowodory aromatyczne, metale ciężkie, nadmiar azotanów. Kluczową różnicę między rolnictwem ekologicznym a konwencjonalnym stanowi właśnie zakaz używania syntetycznych pestycydów, czyli sztucznych substancji stosowanych do zwalczania szkodników, chwastów i chorób roślin. W latach 1990-2015 światowe użycie pestycydów wzrosło z 1,5 do 2,6 kg aktywnych substancji używanych na hektar upraw, czyli o 73%. Stosowanie pestycydów może mieć wiele negatywnych skutków ubocznych, m.in.: zanieczyszczenie środowiska, zmniejszenie bioróżnorodności czy pogorszenie ludzkiego zdrowia (zwłaszcza w przypadku pracowników rolnych w krajach rozwijających się, narażonych na dużą ekspozycję na pestycydy, co może skutkować ostrymi zatruciami, przewlekłymi chorobami, a nawet śmiercią).

Zdrowa żywność to z kolei pojęcie nieposiadające ściśle określonej definicji (poza ciężko mierzalnym założeniem, iż spożywanie tego typu żywności powinno mieć charakter prozdrowotny). Teoretycznie każdy producent mógłby mówić o swoim produkcie, że jest on zdrowy – termin zdrowej żywności nie jest regulowany żadnymi ramami prawnymi. Określanie produktów jako zdrowe ma więc charakter czysto komercyjny i zostało stworzone na potrzeby marketingu. Stąd też żywność ekologiczna jest czymś więcej niż jedynie „zdrową żywnością” – możemy mieć co do niej pewność, że musi spełniać szczegółowo opisane kryteria.

ŻYWNOŚĆ EKOLOGICZNA – NORMY PRAWNE

Żywność ekologiczna musi spełniać ściśle określone standardy produkcji. Informacje na temat tych standardów znajdują się w poniższych aktach prawnych:

• Ustawa z dnia 25 czerwca 2009 r. o rolnictwie ekologicznym,
• Rozporządzenie Rady (WE) nr 834/2007 z dnia 28 czerwca 2007 r. w sprawie produkcji ekologicznej i znakowania produktów ekologicznych i uchylające rozporządzenie (EWG) nr 2092/91,
• Rozporządzenie Komisji (WE) nr 889/2008 z dnia 5 września 2008 r. ustanawiające szczegółowe zasady wdrażania rozporządzenia Rady (WE) nr 834/2007 w sprawie produkcji ekologicznej i znakowania produktów ekologicznych w odniesieniu do produkcji ekologicznej, znakowania i kontroli,
• Rozporządzenie Komisji (WE) nr 1235/2008 z 8 grudnia 2008 r. ustanawiające szczegółowe zasady wykonania Rozporządzenia Rady (WE) nr 834/2007 w odniesieniu do ustaleń dotyczących przywozu ekologicznych produktów z krajów trzecich.

Dokumenty te określają metody wytwarzania produktów ekologicznych oraz zasady ich przechowania, znakowania i transportu. Wynika z nich, że rolnictwo ekologiczne powinno funkcjonować lokalnie, w oparciu o zasoby odnawialne, a wszelkie odpady i produkty uboczne powstałe w procesie produkcyjnym należy poddać recyklingowi. W uprawie należy stosować płodozmian, czyli system gospodarki rolnej mający chronić glebę przed wyjałowieniem. Zwierzęta w hodowli ekologicznej muszą mieć zapewniony wysoki dobrostan i możliwość regularnego ruchu. Powinny też być żywione paszą ekologiczną. Chów klatkowy w hodowli ekologicznej jest całkowicie zabroniony! Kupując odzwierzęce produkty ekologiczne możemy mieć więc pewność, iż mięso pochodzi od szczęśliwej krowy, zaś jaja od szczęśliwej kury.

Substancje zakazane w rolnictwie i hodowli ekologicznej obejmują m.in.: GMO, nawozy azotowe, hormony, stymulatory wzrostu, profilaktycznie stosowane antybiotyki. Dodatki te są prawnie dopuszczone w produktach konwencjonalnych.

CERTYFIKACJA ŻYWNOŚCI EKOLOGICZNEJ

Stosowanie się do wymogów uprawy i hodowli ekologicznej nie jest wystarczającym warunkiem, by móc od razu korzystać z określeń i symboli produktów bio. Producenci ubiegający się o certyfikat ekologiczny muszą przejść proces certyfikacji, który rozpoczyna się od okresu konwersji. Podczas tego okresu wytwórcy gospodarują według zasad rolnictwa ekologicznego, jednak nie mogą jeszcze oznaczać swoich produktów certyfikatem ekologicznym. Okres ten ma służyć rozkładowi pozostałości po stosowanych uprzednio środkach agrochemicznych i osiągnięciu równowagi ekologicznej w gospodarstwie. Rolnik, który przejdzie przez okres konwersji może zacząć oznaczać swoje produkty certyfikatem ekologicznym. W Polsce jest to unijny certyfikat Euro-liścia. Widząc na półkach produkty z tym oznaczeniem możemy mieć gwarancję, iż są one najwyższej jakości i spełniły normy żywności ekologicznej.

ŻYWNOŚĆ EKOLOGICZNA W POLSCE

W 2020 roku funkcjonowało w Polsce 20 274 producentów ekologicznych. Liczba ekoproducentów była największa w województwach:

• warmińsko-mazurskim (16%),
• podlaskim (15%),
• mazowieckim (13%).

Ekologiczna mapa Polski (pod względem ilości gospodarstw ekologicznych) prezentuje się następująco:

Rynek żywności ekologicznej w Polsce stale się rozwija, jednak ciągle pozostajemy za Europą Zachodnią oraz Stanami Zjednoczonymi. W 2018 roku oszacowano, że przeciętny Polak wydaje około 7 euro rocznie na zakup żywności ekologicznej. Dla porównania przeciętny Duńczyk przeznacza 200 euro rocznie na tego typu produkty, zaś przeciętny Niemiec 100 euro. Średnia per capita dla Europy wynosi 44 euro, zaś dla świata 11 euro.

Główną przyczyną niższej sprzedaży może być relatywnie wysoka cena produktów ekologicznych. Wynika ona jednak z zakazu stosowania pestycydów, co przekłada się na niższe plony, większą potrzebą nakładów pracy ludzkiej oraz kosztów związanych z pozyskiwaniem certyfikatu i okresem konwersji.

Ze względu na rozwój skali produkcji ekologicznej oraz naukę coraz lepszego gospodarowania, koszty produkcji ekologicznej (oraz cena produktów na półkach) mogą w przyszłości obniżać się. Należy także pamiętać, że wybierając produkty ekologiczne wspiera się środowisko, lokalnych rolników oraz własne zdrowie – dlatego warto świadomie decydować się na zakup takich produktów, zdając sobie sprawę, skąd wynika ich nieco wyższa cena.

Źródła:
H. Krystyańczuk, Ewolucja hierarchii potrzeb konsumpcyjnych – zmiana sposobu zaspakajania potrzeb podstawowych oraz dynamiczny rozwój potrzeb wyższego rzędu, Studia Ekonomiczne Regionu Łódzkiego 11, 2013, s. 135-137.
M. Śmiechowska, Konsumpcja produktów ekologicznych – snobizm czy świadomy wybór, Problemy Zarządzania, Finansów i Marketingu 22, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego 694, s. 477.
J. Zalejski, K.Faszczewska, Zachowania polskich konsumentów wobec produktów ekologicznych, Ekonomia i Zarządzanie 3, 2012, s. 96-97.
P. Wrochna, Ryzyko ekologiczne jako ryzyko społeczne. Na ile „rzeczywista” jest katastrofa klimatyczna?, Annales I – Philosophy and Sociology 43(1), 2018, s. 197-198.
Bio Planet, Żywność ekologiczna, zdrowa żywność – co to jest?, https://bioplanet.pl/zywnosc
W. Lockeretz, Organic farming: an international history, CABI, Cambridge 2007, s. 9.
M. Duda-Krynicka, H. Jaskółecki, Historia i perspektywy rozwoju rolnictwa ekologicznego w Polsce, Problemy Ekologii 14(2), 2010, s. 85-86.
EkoLubelszczyzna.pl, Żywność konwencjonalna, www.ekolubelszczyzna.pl/zywnosc/zywnosc-konwencjonalna
H. van der Werf, M. Trydeman Knudsen, C. Cederberg, Towards better representation of organic agriculture in life cycle assessment, Nature Sustainability 3(6), 2020, s. 422.
W. Clevo, C. Tisdell, Why farmers continue to use pesticides despite environmental, health and sustainability costs, Ecological economics 39(3), 2001, s. 3-7.
J. Czaja, Z pola do garnka –współpraca rolników ekologicznych w skracaniu łańcucha dostaw, 2017, s. 14, https://www.cdr.gov.pl/images/Brwinow/szkolenia/2017/z_pola_do_garnka/prezentacje/J_Czaja_marketing_promocja.pdf
European Organic Food, Standardy unijne, http://www.eu-organic-food.eu/pl/standardy-unijne/
K. Przybylak, Jak działa certyfikacja ekologiczna? Krok po kroku, Biokurier, 2017, https://biokurier.pl/jedzenie/jak-dziala-certyfikacja-ekologiczna-krok-po-kroku/
Inspekcja Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych, Liczba producentów ekologicznych w Polsce wg stanu na 31 grudnia 2020 r., https://www.gov.pl/web/ijhars/dane-o-rolnictwie-ekologicznym
PortalSpozywczy.pl, NIK: przeciętny Polak wydaje na żywność ekologiczną 7 euro rocznie, https://www.portalspozywczy.pl/owoce-warzywa/wiadomosci/nik-przecietny-polak-wydaje-na-zywnoscekologiczna-7-euro-rocznie,159201.html
T. Hermaniuk, Postawy i zachowania konsumentów na rynku ekologicznych produktów żywnościowych, Handel Wewnętrzny 2 (373), 2018, s. 195.