Brzoza

Brzoza (Betula L.) od wieków jest ceniona i stosowana w celach prozdrowotnych. Słowianie uważali brzozę za święte drzewo, symbolizujące życie, kobiecość, płodność, urodzaj i mądrość. Wykorzystywano ją w wielu obrządkach i rytuałach. Według wierzeń miała ona chronić przed „złymi duchami”, a jednocześnie zapewniać dobrobyt. Sądzono, że brzoza nie tylko leczy ciało, ale też duszę, do tej pory wiele osób jest zdania, że przebywanie pośród brzóz daje ukojenie, przywraca równowagę wewnętrzną i spokój.

W Polsce występuje kilka gatunków brzozy. W fitoterapii przyjmuje się, że wszystkie mają podobne działanie. Z brzozy możemy czerpać pożytki prawie przez cały rok. W medycynie ludowej każda część brzozy wykorzystywana jest leczniczo.

Wiosna to czas kiedy przyroda budzi się na nowo do życia, soki zaczynają krążyć w całym drzewie i właśnie wtedy na przedwiośniu zbiera się oskołę, to staropolska nazwa soku brzozowego (Succus Betulae) o lekko słodkawym smaku. Był to napój chłodzący i leczniczy stosowany na całej Słowiańszczyźnie. Sok z brzozy zbiera się po pojawieniu pierwszych pączków, zanim zamienią się w listki. Otrzymuje się go przez głębokie (ale nie głębsze niż 4 cm) nacięcie pnia lub gałęzi brzozy wczesną wiosną kiedy temperatura w dzień zaczyna wynosić ok. 6-8°C, czyli najczęściej na przełomie marca i kwietnia (dokładny termin zależy od warunków pogodowych, czasami jest to druga połowa marca, a czasami dopiero kwiecień). Należy pamiętać, aby po zakończeniu poboru oskoły zabezpieczyć otwór kawałkiem drewna lub gałązką i posmarować nacięcie maścią ogrodniczą na rany drzew np. funaben. Z małego drzewa o średnicy pnia ok. 15 cm można pozyskać do 5 litrów soku dziennie, z większych okazów (średnica ok. 30 cm) nawet do 15 litrów. Inna metoda pozyskania soku z brzozy polega na ścięciu kilku gałązek brzozy (łatwy sposób zbioru, ale mniej wydajny), ewentualnie kilku grubszych gałęzi sekatorem lub ostrym nożem i umieszczeniu ich w naczyniu. Najwygodniejszym rozwiązaniem jest butelka – najlepiej szklana. Sok będzie ściekał kropelkami z gałązek do naszej butelki, wodę brzozową należy przechowywać w szklanych lub emaliowanych naczyniach w lodówce do 4 dni. Najlepsza jest świeżo zebrana, ma przyjemny, słodkawo-kwaśny posmak.

Sok z brzozy składa się w około 95% z wody, ale jest też doskonałym źródłem:

• glukozy, fruktozy,
• peptydów, aminokwasów,
• flawonoidów, tanin, betuliny,
• salicylanu metylu, kwasu chlorogenowego,
• kwasów organicznych (jabłkowego i cytrynowego),
• soli mineralnych, takich jak potas, sód, cynk, wapń, fosfor, magnez i żelazo,
• witaminy C oraz witamin z grupy B.

Sok z brzozy ma dobroczynny wpływ na nerki i drogi moczowe, wspiera eliminację nadmiaru wody z organizmu i wielu substancji, które odpowiadają za rozwój chorób. Bogaty skład soku z brzozy pomaga usuwać złogi w moczowodach i wspomaga leczenie wielu dolegliwości. Sok z brzozy wspomaga też funkcjonowanie wątroby, dzięki obecności kwasu chlorogenowego pomaga redukować wchłanianie glukozy z przewodu pokarmowego. Inne składniki soku z brzozy, takie jak salicylan metylu mogą wspierać działanie przeciwbólowe (zastosowanie w terapii bólu mięśni oraz stawów, zwłaszcza w przebiegu chorób reumatycznych).

Sok z brzozy może być stosowany kosmetycznie na włosy i skórę. Pomaga on przyspieszać proces gojenia się ran, oparzeń czy otarć. Wcierany we włosy wspomaga poprawę ich kondycji oraz objętości. W sezonie, który jest niestety bardzo krótki (od 1 tygodnia do 3 tygodni) warto korzystać i pić ją na zdrowie, można zrobić sobie kurację oczyszczającą i wzmacniającą organizm po zimie. Na oskole możemy robić koktajle, octy, lemoniady. Do dłuższego przechowywania można ją przefermentować lub zakonserwować sokiem z żurawiny lub pigwy, zapasteryzować i przechowywać przez cały rok.

 Przepisy:

Fermentowana oskoła

Lemoniada świerkowa

Przez cały rok dostępna jest w sklepach ze zdrową żywnością (np. polskiej firmy Dary Natury),  zarówno czysta oskoła jak i z różnymi dodatkami np. ziołami czy sokami.

Po zakończeniu zbioru oskoły pojawiają się pąki, a następnie młode miękkie i lepkie listki, które możemy wykorzystywać na świeżo, możemy je suszyć, ewentualnie fermentować na ziołową herbatę. Listki brzozy są częstym składnikiem mieszanek ziołowych stosowanych w infekcjach dróg moczowych. Zawierają one w swoim składzie sole mineralne: związki potasu, wapnia, żelaza, manganu, cynku oraz magnezu. Herbatka z liści brzozy, ma lekko gorzki smak, pomaga oczyszczać organizm ze zbędnych produktów przemiany materii, usuwa obrzęki, ma właściwości moczopędne oraz pozwala podkręcić nieco metabolizm. Napar z brzozy można przygotować ze świeżych lub suszonych liści brzozy. Wystarczy garść świeżych młodych liści zalać szklanką wrzątku i zaparzać pod przykryciem ok. 15-20 minut, a w przypadku liści suszonych bierzemy 1 łyżka ziela na szklankę wrzącej wody i zaparzamy pod przykryciem około 20 minut. Napar z liści brzozy można pić trzy razy dziennie. Ze świeżych liści brzozy robi się także sok, który stosuje się w leczeniu chorób układu moczowego i chorób reumatycznych.

Fermentowane liście brzozy

Do litrowego słoika wkładamy dość ciasno ubite świeże liście brzozy, można je wcześniej zrolować w dłoniach lub mocno wymiętosić, aby naruszyć strukturę liścia. Słoik zakręcamy i stawiamy w ciepłym miejscu. Najlepiej w temperaturze 60-90 stopni C. Liście powinny powoli zmieniać kolor i zapach. Co jakiś czas otwieramy słoik i sprawdzamy, czy liście zaczynają pachnieć słodko-ziołowo. Po około 2 dniach liście powinny mieć oliwkowy kolor i intensywny zapach. Wtedy wyjmujemy je ze słoika. Rozkładamy cienka warstwą i suszymy w temperaturze do 40 stopni C. Suche przekładamy do słoika, szczelnie zamykamy i odstawiamy na minimum kilka tygodni do dojrzewania. Stosujemy jak napar z liści brzozy lub możemy wykorzystać do zrobienia domowych mieszanek ziołowych.

Z brzozą wiążą się także różne grzyby o właściwościach prozdrowotnych, to m.in. czaga oraz białoporek brzozowy.

Błyskoporek podkorowy (Inonotus obliquus), potoczna nazwa Czaga - guz brzozowy, inne funkcjonujące nazwy: Błyskoporek ukośny, Czarcie oko, Czarna huba brzozowa, Czer, Czerniak brzozy, Czernidło, Czyr brzozy, Czyreń, Guz brzozowy, Huba brzozowa, Huba skośnorurkowa, Huba ukośna oraz Włóknouszek ukośny, na świecie nazywany jest Chaga mushroom, Clinker fungus, Birch canker polypore, Sclerotia (eng), Чага (ros). Gatunek grzybów, występujący w różnego typu lasach, rzadziej w parkach. Rozwija się na pniach drzew liściastych, głównie na brzozie brodawkowatej (takża na topoli osice, czasem na klonach, olchach, grabach, bukach, jarzębach i wiązach). Jest to pasożyt powodujący intensywną białą zgniliznę drewna. Rozwija się przez wiele lat i zwykle powoduje obumarcie drzewa. Do drzewa wnika przez rany. W medycynie ludowej w Europie Wschodniej z bezpłciowych owocników wykonuje się napar poprawiający samopoczucie, wykazujący działanie przeciwzapalne i leczący dolegliwości żołądkowe. W niektórych krajach wytwarza się z jego owocników wyciąg o leczniczym działaniu - m.in. regulujący metabolizm i ciśnienie krwi oraz zwiększający odporność organizmu. Preparat ten ma handlową nazwę chaga. Potwierdzono skuteczność wyciągu z błyskoporka podkorowego w leczeniu HIV-1 i wrzodów żołądka, oraz jego cytostatyczne działanie przeciwko niektórym nowotworom. Lecznicze własności błyskoporka podkorowego znano już co najmniej od XVI wieku. Według podań wyleczono nim z raka wargi ruskiego księcia Włodzimierza Monomacha. W latach 50. XX w Rosji wprowadzono do leczenia sporządzone z błyskoporka preparaty o handlowej nazwie Befungin, Binczaga (Bin-Czaga), Binan -8. Ze względu na swoją strukturę zapalony błyskoporek podkorowy potrafi tlić się i żarzyć przez kilka godzin. Z tego powodu dawne ludy północnych rejonów Eurazji oraz Ameryki Północnej, które nie znały jeszcze sztuki rozniecania ognia, używały go do przenoszenia ognia.

Białoporek brzozowy (Fomitopsis betulina) inne nazwy to biała huba, pniarek brzozowy, porek brzozowy, żagiew brzozowa, huba brzozowa. Grzyb ten rozwija się wyłącznie na brzozach i ma charakterystyczne jednoroczne owocniki. Owocniki białoporka wyrastają od wiosny do jesieni. Kolor białoporka brzozowego jest początkowo biały, potem ciemnieje i staje się płowy, często z białymi brzegami. Grzyb ma także biały miąższ, który jest pozbawiony włókien i zwarty w przekroju. Jego smak jest cierpki i lekko gorzki.

Białoporek jest pasożytem i saprotrofem, czyli poraża zarówno żywe, zdrowe brzozy, jak i te już zamierające. W trakcie rozwoju w zaatakowanym drzewie, jego enzymy doprowadzają do brunatnej zgnilizny drewna. Tym samym powodują straty w surowcu drzewnym. Jednak dla nas jest on bardzo pożytecznym grzybem, posiada wiele właściwości leczniczych.

Lecznicze wykorzystanie białoporka brzozowego ma długą tradycję (ponad 5 tys. lat). Świadczy o tym, znalezienie jego owocników przy szczątkach człowieka z lodu (Ötzi Lodziarza) z około 3300 roku p.n.e. Przypuszcza się, że medycy uznawali ten grzyb już wtedy za surowiec leczniczy i znali jego potencjał zdrowotny.

Owocnik białpoporka brzozowego wykorzystywany jako surowiec leczniczy, cieszył się największą popularnością w Rosji, na Węgrzech, w krajach bałtyckich czy w Rumunii. Stosowano go głównie ze względu na jego wartości odżywcze oraz właściwości uspokajające.

Świeże owocniki ze względu na ich właściwości antyseptyczne i przeciwkrwotoczne stosowano zewnętrznie jako środek antyseptyczny na rany, który przyspieszał gojenie. Natomiast suszone i zmielone na proszek - jako środek przeciwbólowy. Herbata lub nalewka przygotowana z owocników stosowana może być w przypadku stanów zapalnych, problemów z układem pokarmowym (łagodzenie objawów zaburzeń żołądkowo-jelitowych) i zwalczaniu w nim pasożytów (w kuracjach przeciwpasożytniczych), a także jako środek wzmacniający odporność. Mają działanie uspakajające (dzięki zawartej w nich fenyloetyloaminie). Różne związki obecne w owocnikach mają działanie bakteriobójcze oraz wspierają walkę z chorobami odkleszczowymi i nowotworowymi.

Badania nad określeniem składników czynnych białoporka prowadzone są w różnych ośrodkach naukowych. Wiele z nich wskazuje na jego duży potencjał leczniczy. Grzyby te są bowiem nie tylko bogate w substancje odżywcze, ale wytwarzają też wiele cennych dla zdrowia substancji aktywnych. Za jakiś czas mają sporą szansę stać się lekami na wiele schorzeń.

Uwaga: błyskoporek podkorowy jest w Polsce objęty ochroną częściową i zbieranie jego owocników bez odpowiedniego zezwolenia jest zabronione. W sprzedaży dostępne są m.in. różnego rodzaju wyciągi, ekstrakty i herbatki z przedstawionych powyżej grzybów i dla osób niedoświadczonych w przygotowaniu preparatów z grzybów brzozowych jest to najbezpieczniejsza opcja.

Bibliografia:
Małgorzata Kalemba-Drożdż „Smakowite drzewa”
Łukasz Łuczaj „ Dzika kuchnia”
prof. dr hab. Eliza Lamer-Zarawska „Zioła i rośliny lecznicze”
https://www.poradnikzdrowie.pl/zdrowie/leki/brzoza-wlasciwosci-zdrowotne-aa-1CNm-Vuuj-xcux.html
https://herbaperu.eu/pl/p/Blyskoporek-podkorowy-czaga-guz-brzozowy
https://www.lasy.gov.pl/pl/informacje/aktualnosci/lecznicza-moc-huby
https://radioklinika.pl/bialoporek-brzozowy-na-odpornosc/
https://bialoporek.pl/wystepowanie/