Czarny bez

Czarny bez  ( łac. Sambucus nigra)  inne funkcjonujące nazwy: dziki bez czarny, bez lekarski, bzina, bzowina, uzina, hyczka, kalinka, hebdziak.  Czarny bez jest rośliną pospolitą i występuje najczęściej w formie rozrastającego się krzewu lub drzewa o niedużej wysokości. Czarny bez jest rośliną rozpowszechnioną praktycznie na całym świecie, występuje w całej Europie, Afryce północnej, na Bliskim Wschodzie, południowej Australii, Nowej Zelandii.

Wartości lecznicze bzu znano już w starożytności. Hipokrates nazywał bez całą apteczką,  stosowano go w wielu schorzeniach. Prasłowianie wiedzieli, że bez chroni przed przeziębieniem, gorączką, wierzyli, że dzieci nie będą chorować, jeśli będą przebywać pod krzewem bzu.

Jagody bzowe należały do pożywienia już w czasach prehistorycznych, wzmianki polskie o ich stosowaniu  pochodzą z XIV wieku. Z jagód czarnego bzu przyrządza się polewkę, zwaną fafuła lub bzówka oraz bzowe powidła. Jagody czarnego bzu służą także do barwienia pisanek na kolor czarny, wpadający w granat.

W wierzeniach czarny bez był łączony ze światem zmarłych – Rzymianie używali kwiatu bzu w obrzędach funeralnych. Krzew był symbolem złych mocy, duchów zmarłych. Po rozpowszechnieniu się chrześcijaństwa powstały legendy mówiące o tym, że na krzewie czarnego bzu powiesił się Judasz, albo że wykonano z niego drzewo Krzyża Jezusa.

„Według wierzeń ludowych bez miał siłę zatrzymania złych mocy – posadzony przy domu chronił obejście przed czarownicami, a gałązka wrzucona do grobu broniła duszę przed czartem. Nie wolno było ścinać krzewów, bo przynosiło to śmierć i nieszczęście.” Czesław Caryk, historyk

W medycynie ludowej wykorzystywano kwiaty, owoce, liście, korzenie, korę i młode pędy. Obecnie w celach medycznych wykorzystuje się kwiaty i dojrzałe owoce czarnego bzu. Kulinarnie wykorzystuje się grzyba, który wyrasta na korze bzu czarnego – uszak bzowy.

Kwiaty czarnego bzu (Flos Sambuci) zawierają znaczne ilości flawonoidów, kwasy organiczne, fenolokwasy, sporo soli mineralnych, olejek eteryczny (który odpowiadają za ich przyjemny, intensywny zapach), garbniki i śluzy. Kwiaty bzu czarnego działają moczopędnie, napotnie  i przeciwgorączkowo, przeciwcukrzycowo, wzmacniają odporność. Mogą być podawane dzieciom powyżej 6 roku życia.

Kwiaty czarnego bzu należy zbierać w słoneczne dni w czasie rozkwitu. Nie mogą być przegniłe lub wyschnięte. Kwiaty suszy się w miejscu ciemnym, suchym i przewiewnym, gdzie temperatura nie przekracza 35 stopni Celsjusza. Przygotowuje się z nich różne napary, wyciągi i ekstrakty, które znajdują zastosowanie w profilaktyce i leczeniu infekcji. Można z nich robić lemoniady, wody smakowe, „szampana”- musujący pyszny, orzeźwiający napój, octy i oxymele, syropy, wino, smażyć w cieście naleśnikowym, dodawać do konfitur i domowych ziołowych herbatek.

Czarny bez stosowany jest również jako  składnik wielu kosmetyków, zwłaszcza kremów i maseczek. Ocet z kwiatów bzu czarnego w rozcieńczeniu z wodą aplikowany na skórę zdecydowanie ją rozjaśnia oraz oczyszcza jej powierzchnię. Zewnętrznie napar z kwiatów czarnego bzu może być stosowany do płukania jamy ustnej i gardła, jako kompresy na oczy w zapaleniu spojówek oraz jako dodatek do kąpieli w stanach gorączkowych (nawet dla niemowląt).

Owoce czarnego bzu (Fructus Sambuci) są bogate w antocyjany (zawierają fioletowo-niebieskie barwniki), garbniki, witaminy (A, C, z grupy B), cukry i pektyny. Mają działanie wzmacniające (stymulują układ odpornościowy), odtruwające, moczopędne, przeciwgorączkowe, przeciwbólowe i przeciwwirusowe, a także przeczyszczające. Zawierają one również sambunigrynę oraz prunazynę (trujący związek cyjanogenny), który rozpada się pod wpływem wysokiej temperatury i dlatego należy spożywać tylko dobrze dojrzałe i przetworzone owoce. Nie wolno jeść ich na surowo!

Owoce czarnego bzu (Fructus Sambuci) są bogate w antocyjany (zawierają fioletowo-niebieskie barwniki), garbniki, witaminy (A, C, z grupy B), cukry i pektyny. Mają działanie wzmacniające (stymulują układ odpornościowy), odtruwające, moczopędne, przeciwgorączkowe, przeciwbólowe i przeciwwirusowe, a także przeczyszczające. Zawierają one również sambunigrynę oraz prunazynę (trujący związek cyjanogenny), który rozpada się pod wpływem wysokiej temperatury i dlatego należy spożywać tylko dobrze dojrzałe i przetworzone owoce. Nie wolno jeść ich na surowo!

Sok z owoców bzu był stosowany z dobrym skutkiem w 1995 r w czasie wielkiej epidemii grypy w Panamie, wywołanej przez wirusy różnych typów. Badania przeprowadzone w Izraelu i Niemczech potwierdziły silne właściwości bzu pobudzające system immunologiczny. Te właściwości bez zawdzięcza w dużej mierze obecności antocyjanów. Z dojrzałych owoców bzu czarnego przygotowuje się konfitury, dżemy, kisiele, wino, octy, napary czy soki. Owoce czarnego bzu można także suszyć i dodawać do codziennych potraw (np. owsianek, mufinek, batoników musli, sałatek) czy owocowych herbatek.

W Anglii z owoców bzu czarnego robi się Sos Pontack. Podobno najlepszy sos na świecie. Receptura jest prosta, należy gotować czarny bez z octem jabłkowym, cebulą i przyprawami, przecedzić i zlać do butelek, a następnie odstawić na 7 lat do dojrzewania Historia tego sosu, nazywanego też po angielsku elderberry ketchup, sięga przynajmniej XVII wieku. Przepis jest podobno rodzinną recepturą François-Auguste de Pontac, Francuza, który był właścicielem popularnej, londyńskiej restauracji.

Przepisy:

Syrop z kwiatów bzu czarnego z nutą wanilii

Ocet z kwiatów bzu czarnego

Więcej przepisów >>>

Uszak bzowy (Auricularia auricula-judae) - grzyb brzozowy, judaszowe uszy, uszak judaszowy, ucho judaszowe, ucho bzowe, grzyb mun. Rośnie na gałęziach i konarach drzew, najczęściej już martwych, bardzo często na konarach czarnego bzu (stąd nazwa). Nazywany bywa też zimowym grzybem, ponieważ kępy owocników pojawiają się do późnej wiosny. Generalnie jest to grzyb całoroczny.

Uszak bzowy jest ceniony za swoje właściwości lecznicze: stymuluje układ odpornościowy, działa przeciwzapalnie, przeciwbakteryjnie i przeciwwirusowo. Wykazuje także działanie antynowotworowe i zapobiega powstawaniu zakrzepów. Uszaki zawierają sporo białka, błonnika, witaminy z grupy B, a także cynk, magnez, miedź, potas, selen, wapń i żelazo. Świetnie sprawdzają się w różnych daniach: omletach, z makaronem, ryżem, w zapiekankach, dania w stylu chińskim, zupach czy też rozmaitych pastach. Można je suszyć i używać w całości (po uprzednim namoczeniu) lub zmielić z solą na domową przyprawę grzybową (można połączyć różne rodzaje suszonych grzybów).

Przepisy:

Omlet ziołowy z uszakiem bzowym

Makaron gryczany z sosem potrójnie grzybowym

Bibliografia:
Małgorzata Kalemba-Drożdż „Smakowite drzewa”
Łukasz Łuczaj „ Dzika kuchnia”
prof. dr hab. Eliza Lamer-Zarawska „Zioła i rośliny lecznicze”
https://magicznyzielnikdziewanny.com/2019/05/24/bez-czarny-sambulus-nigrawlasciwosci-zastosowanie-magia/
https://magicznyzielnikdziewanny.com/2019/05/24/bez-czarny-sambulus-nigrawlasciwosci-zastosowanie-magia/